Κάθε φορά που πιάνω στα χέρια μου ένα φύλλο με βιοχημικές εξετάσεις, σκέφτομαι μία μόνο λέξη: χοληστερίνη. Μοιάζει με τελική ετυμηγορία, ένας αριθμός που καθορίζει μοίρες, που σφραγίζει το μέλλον της καρδιάς και των αγγείων. Έχουμε μετατρέψει μια λιπαρή αλκοόλη, μια στερόλη απαραίτητη για την ίδια τη ζωή, σε δημόσιο κίνδυνο, και αυτή η εμμονή μάς έχει κάνει να ξεχνάμε την πολυπλοκότητα της βιολογίας μας. Η διαχείριση της ομοιόστασης της χοληστερόλης είναι ένας διαρκής αγώνας του οργανισμού, ένας χορός μορίων και σημάτων που δεν μπορεί να αποτυπωθεί σε έναν ψυχρό αριθμό (Duan και συνεργάτες). Η αλήθεια είναι, όπως πάντα, κάπου στη μέση – ούτε απόλυτος ήρωας, ούτε απόλυτος κακός, αλλά ένας παράγοντας με διττή φύση που απαιτεί κατανόηση, όχι δαιμονοποίηση. Η συζήτηση γύρω από το αν είναι τελικά ήρωας ή κακός συνεχίζεται για δεκαετίες, τροφοδοτώντας έναν ολόκληρο κλάδο της ιατρικής και της φαρμακολογίας.
Η Διπλή Ταυτότητα μιας Παρεξηγημένης Στερόλης
Τελικά, γιατί όλος αυτός ο πανικός; Ξεχνάμε συχνά πως χωρίς τη χοληστερόλη, κυριολεκτικά, δεν θα υπήρχαμε. Κάθε μεμβράνη των κυττάρων μας, αυτό το λεπτό φιλμ που διαχωρίζει το μέσα από το έξω, χρωστά τη σταθερότητα και την ελαστικότητά της σε αυτή την ουσία. Είναι η πρώτη ύλη για τη σύνθεση ορμονών ζωτικής σημασίας – από τις ορμόνες του στρες μέχρι τις ορμόνες του φύλου – και παίζει καθοριστικό ρόλο στην παραγωγή της βιταμίνης D και των χολικών οξέων που μας βοηθούν να χωνέψουμε τα λίπη. Μια πρόσφατη μελέτη εξηγεί πώς ακριβώς η χοληστερόλη ρυθμίζει την ελαστικότητα της μεμβράνης μέσω ενοποιημένων βιοφυσικών νόμων, κάτι που δείχνει την απόλυτη θεμελιώδη σημασία της (Kumarage και συνεργάτες). Δεν είναι απλώς ένα λίπος που πλέει άσκοπα στο αίμα μας· είναι δομικό στοιχείο της ύπαρξής μας.
Καλή, Κακή και… η Πραγματικότητα
Η απλοϊκή διάκριση σε «καλή» (HDL) και «κακή» (LDL) χοληστερίνη είναι χρήσιμη για μια γρήγορη συνεννόηση στο ιατρείο, αλλά κρύβει την ουσία. Δεν πρόκειται για δύο διαφορετικούς τύπους χοληστερόλης. Η χοληστερόλη είναι μία και μοναδική. Αυτό που αλλάζει είναι ο μεταφορέας της, οι λιποπρωτεΐνες.
- LDL (Low-Density Lipoprotein – Λιποπρωτεΐνη Χαμηλής Πυκνότητας): Μπορούμε να τη φανταστούμε σαν ένα «φορτηγό» που παραδίδει τη χοληστερόλη από το ήπαρ στα κύτταρα που την έχουν ανάγκη. Όταν όμως τα φορτηγά είναι πάρα πολλά και τα κύτταρα δεν χρειάζονται άλλη χοληστερόλη, τότε αυτή αρχίζει να εναποτίθεται στα τοιχώματα των αρτηριών, δημιουργώντας την αθηρωματική πλάκα. Γι’ αυτό και οι σύγχρονες θεραπείες στοχεύουν στη μείωση των επιπέδων της LDL (Zyryanov και Butranova).
- HDL (High-Density Lipoprotein – Λιποπρωτεΐνη Υψηλής Πυκνότητας): Αυτή λειτουργεί σαν «ομάδα καθαρισμού». Μαζεύει την περίσσεια χοληστερόλης από τους ιστούς και τα τοιχώματα των αγγείων και την επιστρέφει στο ήπαρ για ανακύκλωση ή αποβολή.
Η ισορροπία μεταξύ αυτών των δύο συστημάτων μεταφοράς είναι το κλειδί, όχι η απόλυτη τιμή ενός και μόνο αριθμού.
Έχω δει ασθενείς με οριακά αυξημένη «κακή» χοληστερόλη να πανικοβάλλονται, ενώ την ίδια στιγμή αγνοούν άλλους, πολύ πιο σοβαρούς παράγοντες κινδύνου, όπως το κάπνισμα ή ο διαβήτης—και αυτό είναι ίσως το μεγαλύτερο πρόβλημα με την εμμονή μας στους αριθμούς, ότι χάνουμε τη μεγάλη εικόνα και εστιάζουμε σε ένα δέντρο, αγνοώντας το δάσος που καίγεται ακριβώς δίπλα του, μια κατάσταση που περιπλέκεται ακόμα περισσότερο όταν εξετάζουμε τον ευρύτερο μεταβολισμό της χοληστερόλης και τον ρόλο του στην ανοσία ή ακόμα και στον καρκίνο (Guo και συνεργάτες). Η εστίαση μόνο στη χοληστερίνη είναι μια υπεραπλούστευση.
Όταν οι Αριθμοί Γίνονται Πράγματι Επικίνδυνοι
Φυσικά, δεν πρέπει να περάσουμε στο άλλο άκρο και να αγνοήσουμε εντελώς τους κινδύνους. Η υπερχοληστερολαιμία είναι μια υπαρκτή και σοβαρή κατάσταση. Όταν η LDL χοληστερίνη παραμένει σε υψηλά επίπεδα για μεγάλο χρονικό διάστημα, η διαδικασία της αθηροσκλήρωσης επιταχύνεται δραματικά. Η συσσώρευση αυτής της λιπαρής πλάκας στενεύει τις αρτηρίες, μειώνοντας τη ροή του αίματος προς ζωτικά όργανα, όπως η καρδιά και ο εγκέφαλος. Η τοξικότητα που προκαλείται από τη χοληστερίνη δεν περιορίζεται στα αγγεία, αλλά επηρεάζει πολλαπλά συστήματα (Song και συνεργάτες). Για παράδειγμα, μια ελληνική μελέτη επισημαίνει πως «επιρρεπής στην τοξικότητα που προκαλείται απο την χοληστερίνη είναι και η νεφρική λειτουργία» (Παπαποστόλου). Η πλάκα αυτή μπορεί ανά πάσα στιγμή να σπάσει, να δημιουργήσει θρόμβο και να προκαλέσει έμφραγμα του μυοκαρδίου ή αγγειακό εγκεφαλικό επεισόδιο.
Και εδώ αρχίζει η άλλη συζήτηση, αυτή της κληρονομικότητας. Πόσο ρόλο παίζει τελικά η διατροφή και πόσο τα γονίδιά μας; Η απάντηση είναι περίπλοκη. Υπάρχουν άνθρωποι που, ό,τι κι αν φάνε, θα έχουν πάντα χαμηλή χοληστερίνη, και άλλοι που, ακόμα και με την πιο αυστηρή δίαιτα, θα παλεύουν με υψηλούς αριθμούς. Οι γονιδιακοί πολυμορφισμοί της απολιποπρωτεΐνης Ε, για παράδειγμα, παίζουν σημαντικό ρόλο στη ρύθμιση των λιπιδίων και στον κίνδυνο για στεφανιαία νόσο (Βασιλούδη). Η κληρονομικότητα είναι ένας παράγοντας που δεν μπορούμε να αγνοήσουμε.
Η Διαχείριση του Αόρατου Εχθρού: Από το Πιρούνι στο Χάπι
Και τώρα τι κάνουμε; Έχουμε μπροστά μας έναν αριθμό σε ένα χαρτί, μια τιμή που υποτίθεται ότι προδιαγράφει το μέλλον μας—έμφραγμα, εγκεφαλικό, μια ζωή με φάρμακα. Αυτή είναι η στιγμή που ο ασθενής με κοιτάζει περιμένοντας μια μαγική λύση, ένα μυστικό που θα επαναφέρει τους δείκτες στο «φυσιολογικό» χωρίς ιδιαίτερο κόπο, μια συνταγή για την αιώνια νεότητα των αρτηριών. Μα δεν υπάρχει μαγική λύση. Υπάρχει μόνο μια πορεία, συχνά δύσβατη και σχεδόν πάντα ισόβια, που ξεκινάει από το πιο απλό και καταλήγει στο πιο σύνθετο. Την πορεία αυτή, δυστυχώς, πολλοί την εγκαταλείπουν μετά τα πρώτα μέτρα.
Η Πρώτη Γραμμή Άμυνας: Η Υποτιμημένη Δύναμη της Διατροφής
Πριν καν πιάσουμε το συνταγολόγιο, η συζήτηση πάντα—μα πάντα—ξεκινάει από το πιάτο. Και εδώ είναι που χάνεται η μπάλα. Ο κόσμος έχει κουραστεί να ακούει για δίαιτες, έχει μπερδευτεί από τις χιλιάδες αντικρουόμενες συμβουλές που βρίσκει στο διαδίκτυο και αναζητά κάτι εξωτικό, κάτι περίπλοκο. Η αλήθεια, όμως, είναι σχεδόν προσβλητικά απλή, ειδικά εδώ στην Ελλάδα. Μεσογειακή διατροφή. Δεν είναι πυρηνική φυσική. Είναι το φαγητό της γιαγιάς μας: ελαιόλαδο, άφθονα λαχανικά και χόρτα, όσπρια, ψάρι—ειδικά τα λιπαρά ψάρια που είναι πλούσια σε ω-3 λιπαρά οξέα—και περιορισμός του κόκκινου κρέατος και των επεξεργασμένων τροφίμων. Είναι τόσο απλό που καταντάει βαρετό και γι’ αυτό συχνά αποτυγχάνει. Η θεραπεία της δίαιτας είναι η βάση για τους ασθενείς με υψηλή χοληστερίνη, αλλά απαιτεί συνέπεια, κάτι που είναι δυσεύρετο (Βασιλούδη).
Βέβαια, πρέπει να είμαστε ειλικρινείς. Υπάρχουν άνθρωποι των οποίων ο οργανισμός, λόγω γονιδιακής προδιάθεσης, παράγει υπερβολική χοληστερόλη ανεξάρτητα από τη διατροφή τους. Σε αυτούς, η δίαιτα βοηθάει, αλλά δεν αρκεί. Είναι μια κληρονομιά γραμμένη στο DNA τους, μια προδιάθεση για στεφανιαία νόσο που δεν μπορούν να αγνοήσουν. Και κάπου εδώ, η κουβέντα αναπόφευκτα πηγαίνει στα φάρμακα.
Οι Στατίνες: Ευλογία και… Κοινωνικό Φαινόμενο
Α, οι στατίνες. Το πιο πολυμελετημένο, το πιο πολυταξιδεμένο, και ίσως το πιο παρεξηγημένο φάρμακο του αιώνα μας. Ο μηχανισμός τους είναι έξυπνος: μπλοκάρουν ένα ένζυμο-κλειδί στο ήπαρ (την HMG-CoA αναγωγάση) που είναι απαραίτητο για τη σύνθεση της χοληστερόλης, αναγκάζοντας έτσι το σώμα να παράγει λιγότερη. Είναι εξαιρετικά αποτελεσματικές στο να μειώνουν την LDL («κακή») χοληστερόλη και έχουν αποδεδειγμένα σώσει εκατομμύρια ζωές. Τελεία και παύλα. Όμως, έχουν μετατραπεί σε ένα είδος « άλλοθι». Ο ασθενής παίρνει το χαπάκι του κάθε βράδυ και νιώθει ότι έχει κάνει το χρέος του, συνεχίζοντας όμως τις ίδιες καταστροφικές συνήθειες—το κάπνισμα, την κακή διατροφή, την καθιστική ζωή. Το χάπι γίνεται η εύκολη λύση που μας απαλλάσσει από την ευθύνη της αλλαγής, και αυτό είναι επικίνδυνο.
Και βέβαια, υπάρχει και το θέμα των παρενεργειών. Οι μυαλγίες είναι η πιο συχνή και η πιο πολυσυζητημένη. Στις περισσότερες περιπτώσεις είναι ήπιες, αλλά σε ένα μικρό ποσοστό ασθενών μπορεί να είναι τόσο έντονες που καθιστούν αδύνατη τη συνέχιση της θεραπείας. Υπάρχουν και άλλες, σπανιότερες, όπως η αύξηση των ηπατικών ενζύμων ή οριακά ο αυξημένος κίνδυνος για εμφάνιση σακχαρώδη διαβήτη τύπου 2, ένα ρίσκο που όμως σχεδόν πάντα αντισταθμίζεται από το τεράστιο καρδιαγγειακό όφελος. Ο χειρισμός είναι λεπτός. Πρέπει να ζυγίσουμε το όφελος έναντι του κινδύνου για κάθε ασθενή ξεχωριστά, μια διαδικασία που απαιτεί διάλογο και όχι απλώς την ψυχρή συνταγογράφηση.
Πέρα από τις Στατίνες: Τα Νέα Όπλα στη Φαρέτρα μας
Για τους ασθενείς που είτε δεν ανέχονται τις στατίνες είτε δεν πετυχαίνουν τους θεραπευτικούς στόχους ακόμα και με τις μέγιστες δόσεις, η επιστήμη δεν έμεινε με σταυρωμένα χέρια. Η θεραπευτική διαχείριση της υπερχοληστερολαιμίας έχει εμπλουτιστεί τα τελευταία χρόνια (Παπαποστόλου). Φάρμακα όπως η εζετιμίμπη, που μειώνει την απορρόφηση της χοληστερόλης από το έντερο, αποτελούν μια καλή δεύτερη επιλογή.
Η πραγματική επανάσταση, ωστόσο, ήρθε με μια νέα κατηγορία φαρμάκων, τους αναστολείς PCSK9. Αυτά είναι μονοκλωνικά αντισώματα, τα οποία χορηγούνται με μια απλή ένεση μία ή δύο φορές τον μήνα και επιτυγχάνουν μια δραματική, σχεδόν απίστευτη μείωση της LDL χοληστερόλης, πολύ μεγαλύτερη από αυτή των στατινών. Στοχεύουν μια πρωτεΐνη (την PCSK9) που φυσιολογικά καταστρέφει τους υποδοχείς της LDL. Μπλοκάροντάς την, επιτρέπουν σε περισσότερους υποδοχείς να παραμείνουν στην επιφάνεια των ηπατικών κυττάρων και να «καθαρίζουν» τη χοληστερόλη από το αίμα. Το μεγάλο τους μειονέκτημα; Το υψηλό τους κόστος, που τα καθιστά προς το παρόν επιλογή για περιπτώσεις πολύ υψηλού κινδύνου. Η έρευνα, φυσικά, δεν σταματά εδώ, μελετώντας συνεχώς τους πολύπλοκους μηχανισμούς της μεταφοράς χοληστερόλης σε κυτταρικό επίπεδο (Ferrari και Tontonoz).
Στο τέλος της ημέρας, η διαχείριση της χοληστερίνης δεν είναι σπριντ· είναι μαραθώνιος. Είναι ένας γάμος, όχι ένα φλερτ. Απαιτεί από τον ασθενή να αποδεχτεί μια χρόνια κατάσταση και να συνεργαστεί με τον γιατρό του σε βάθος χρόνου, προσαρμόζοντας τη στρατηγική ανάλογα με τις ανάγκες και τις εξελίξεις. Και αυτή η αποδοχή, είναι ίσως το πιο δύσκολο φάρμακο απ’ όλα.
Πέρα από τους Αριθμούς – Η Ζωή που δεν Μετριέται
Και μετά τι; Τι έπεται όταν έχουμε εξαντλήσει τις στατίνες, τις εζετιμίμπες, ακόμα και τα πανάκριβα μονοκλωνικά αντισώματα; Όταν ο ασθενής φέρνει εξετάσεις με αριθμούς-μοντέλα, ιδανικές τιμές LDL, αλλά μέσα του νιώθει ακόμα την ίδια ανασφάλεια, τον ίδιο φόβο. Η εμμονή μας με τη χοληστερίνη μάς έχει κάνει να πιστέψουμε ότι η υγεία των αγγείων είναι ένα απλό μαθηματικό πρόβλημα: χαμηλώνουμε έναν αριθμό και λύσαμε την εξίσωση. Τι αφόρητη αλαζονεία. Ξεχνάμε ότι η αθηροσκλήρωση δεν είναι απλώς μια υδραυλική βλάβη από συσσώρευση λίπους· είναι μια ενεργός, φλεγμονώδης διαδικασία, μια χρόνια φωτιά που σιγοκαίει στα τοιχώματα των αρτηριών μας. Η χοληστερόλη είναι απλώς το καύσιμο, όχι η ίδια η φωτιά. Πρόσφατες έρευνες αρχίζουν να αποκαλύπτουν τον βαθύτερο ρόλο της σε περίπλοκους φλεγμονώδεις μηχανισμούς, επιβεβαιώνοντας ότι η ιστορία είναι πολύ πιο σύνθετη από ό,τι πιστεύαμε (Xiao και Chen). Ο στόχος δεν πρέπει να είναι απλώς ένας αριθμός, αλλά μια «ήσυχη» αρτηρία.
Και σαν να μην έφτανε η πολυπλοκότητα αυτή, η χοληστερόλη εμφανίζεται πλέον ως πρωταγωνιστής σε σενάρια που δεν είχαμε καν φανταστεί. Η έρευνα έχει αρχίσει να ξεφεύγει από τα στενά όρια της καρδιολογίας, και να εισβάλλει σε άλλα πεδία. Βλέπουμε ξαφνικά μελέτες που εξετάζουν τη σημασία της στον καρκίνο του παγκρέατος, προσπαθώντας να καταλάβουν πώς αυτό το μόριο επηρεάζει έναν από τους πιο επιθετικούς όγκους (Daya και συνεργάτες). Και δεν σταματά εκεί. Άλλες εργασίες ψάχνουν τη συσχέτιση ανάμεσα στα επίπεδα της χοληστερόλης και τη θυρεοειδική ασθένεια των ματιών, μια σύνδεση που πριν από λίγα χρόνια θα φάνταζε τουλάχιστον εξωτική (Cardo). Είναι σαν να προσπαθούμε να πιάσουμε έναν γλιστερό εχθρό που αλλάζει συνεχώς πρόσωπα και πεδία μάχης. Αυτή η πανταχού παρουσία της μας υπενθυμίζει διαρκώς την κεντρική της θέση στη βιολογία, μια θέση που η απλοϊκή μας προσέγγιση «καλή εναντίον κακής» αδυνατεί να συλλάβει.
Αλλά ας επιστρέψουμε στην κλινική πράξη, στον πραγματικό κόσμο. Εδώ, το μεγαλύτερο εμπόδιο δεν είναι η έλλειψη φαρμάκων ή γνώσης. Είναι ο ίδιος ο άνθρωπος. Η Επίτευξη των στόχων της LDL χοληστερόλης παραμένει μια πρόκληση, όχι γιατί δεν έχουμε τα μέσα, αλλά γιατί η συμμόρφωση είναι ο αδύναμος κρίκος (Cesena). Πόσες φορές έχω δει ασθενείς να σταματούν τις στατίνες μετά από λίγους μήνες επειδή «ένιωθαν καλά» ή επειδή διάβασαν κάπου στο διαδίκτυο μια θεωρία συνωμοσίας; Πόσοι ξεκινούν δίαιτα με ενθουσιασμό και την εγκαταλείπουν στην πρώτη κοινωνική υποχρέωση; Μπορούμε να σχεδιάσουμε τα πιο έξυπνα φάρμακα, αλλά δεν έχουμε βρει ακόμα το χάπι για την υπομονή, την επιμονή και την ανάληψη της προσωπικής ευθύνης. Η μάχη με τη χοληστερίνη δεν δίνεται στα εργαστήρια, αλλά στο μυαλό και στο τραπέζι του κάθε ασθενούς, κάθε μέρα.
Και εδώ, στην Ελλάδα, το δράμα παίρνει μια άλλη διάσταση, σχεδόν τραγική. Είμαστε οι κληρονόμοι της μεσογειακής διατροφής, του προτύπου που όλος ο πλανήτης προσπαθεί να αντιγράψει, και όμως την εγκαταλείπουμε για το γρήγορο, το εύκολο, το εισαγόμενο. Κολυμπάμε σε ελαιόλαδο, αλλά προτιμάμε τα τρανς λιπαρά. Τα βουνά μας είναι γεμάτα χόρτα, αλλά το πιάτο μας γεμίζει επεξεργασμένα προϊόντα. Είναι μια βαθιά πολιτισμική αντίφαση. Στο τέλος, η χοληστερίνη δεν είναι παρά ένας καθρέφτης του τρόπου ζωής μας, των επιλογών και των παραλείψεών μας. Και ίσως η πιο ουσιαστική ερώτηση που πρέπει να κάνουμε στον εαυτό μας δεν είναι «πόσο είναι η χοληστερίνη μου;», αλλά «τι είδους ζωή κάνω για να προστατεύσω την υγεία που μου δόθηκε;». Αυτή είναι μια συζήτηση που κανένα εργαστηριακό αποτέλεσμα δεν μπορεί ποτέ να αποτυπώσει.
Το παρόν άρθρο έχει πληροφοριακό χαρακτήρα και δεν υποκαθιστά την εξατομικευμένη ιατρική συμβουλή. Πάντα να συμβουλεύεστε τον γιατρό σας για οποιοδήποτε θέμα υγείας και πριν από οποιαδήποτε αλλαγή στη θεραπεία σας.
farmakologia.gr
Συχνές Ερωτήσεις
Ποια είναι η φυσιολογική τιμή της χοληστερίνης;
Οι τιμές διαφέρουν, αλλά γενικά η ολική χοληστερίνη πρέπει να είναι κάτω από 200 mg/dL και η LDL κάτω από 100 mg/dL.
Ποιες τροφές αυξάνουν τη χοληστερίνη;
Κόκκινο κρέας, πλήρη γαλακτοκομικά, επεξεργασμένα τρόφιμα και τρανς λιπαρά.
Πώς μπορώ να μειώσω τη χοληστερίνη φυσικά;
Μεσογειακή διατροφή, άσκηση, διακοπή καπνίσματος, και διατήρηση υγιούς βάρους.
Είναι απαραίτητες οι στατίνες για όλους με υψηλή χοληστερίνη;
Όχι, η απόφαση λαμβάνεται βάσει συνολικού καρδιαγγειακού κινδύνου και άλλων παραγόντων.
Μπορεί η χοληστερίνη να επηρεάσει άλλα όργανα;
Ναι, μπορεί να επηρεάσει τους νεφρούς και να σχετίζεται με παθήσεις των ματιών ή ακόμα και με ορισμένους καρκίνους.
Βιβλιογραφία
- Βασιλούδη, Μ. (χ.η.). Οι γονιδιακοί πολυμορφισμοί της απολιποπρωτεΐνης Ε και στεφανιαία νόσος.
- Cardo, C. (2025). A correlação entre os níveis de colesterol e a doença ocular tireoidiana.
- Cesena, F.Y. (2025). Alcançando as Metas de Colesterol LDL: A Ciência da Implementação Poderá nos Salvar?.
- da Silva, A.B., & de Brito, J.M. (2025). COLESTEROL: HERÓI OU VILÃO? MITOS E VERDADES SOBRE ESSE IMPORTANTE ESTERÓIDE.
- Daya, T., Breytenbach, A., Gu, L., & Kaur, M. (2025). Cholesterol metabolism in pancreatic cancer and associated therapeutic strategies.
- Duan, Y., Gong, K., Xu, S., Zhang, F., Meng, X., & Guo, B. (2022). Regulation of cholesterol homeostasis in health and diseases: from mechanisms to targeted therapeutics.
- Ferrari, A., & Tontonoz, P. (2025). Nonvesicular cholesterol transport in physiology.
- Guo, X., Zhu, B., Li, J., Guo, P., Niu, Y., Shi, J., & Xu, S. (2025). Cholesterol metabolism in tumor immunity: Mechanisms and therapeutic opportunities for cancer.
- Kumarage, T., Gupta, S., Morris, N.B., Doole, F.T., & Moussa, G. (2025). Cholesterol modulates membrane elasticity via unified biophysical laws.
- Mironova, A.G., Trubitcin, B.V., Simonenko, E.Y., & Ivanova, L.N. (2025). Влияние холестерина на мембраны сперматозоидов: исследование с помощью спиновых зондов.
- Παπαποστόλου, Ε. (χ.η.). Η θεραπευτική διαχείριση της υπερχοληστερολαιμίας και η συμμόρφωση των ασθενών με τη χορήγηση αναστολέων της πρωτεΐνης PCSK9.
- Sebezhko, O.I., & Narozhnykh, K.N. (2021). Современные аспекты метаболизма холестерина у крупного рогатого скота.
- Song, Y., Liu, J., Zhao, K., Gao, L., & Zhao, J. (2021). Cholesterol-induced toxicity: An integrated view of the role of cholesterol in multiple diseases.
- Xiao, N., Kogishi, A., Radochonski, L., Lei, Y., & Chen, J. (2025). Type A cholesterol-dependent cytolysins translocate to the trans-Golgi network for NLRP3 inflammasome activation.
- Zyryanov, S.K., & Butranova, O.I. (2022). Новые возможности снижения уровня холестерина липопротеидов низкой плотности: сравнительные характеристики PCSK9-таргетной терапии.